مطالعات قرآنی

ترجمه ی عربی از تاریخ قرآن نلدکه-شوالی (۲۰۰۴)

تئودور نلدکه, تاريخ القرآن, بازنگري فريدريش شوالي, ترجمه از آلماني به عربي به اهتمام جورج تامِر, برلين و بيروت: مؤسسه‌ي کنراد أدناور, 2004. سه جلد, xxxvi+841ص. بدون شابک.

 يكي از معروف‏ترين و مهم‏ترين آثار قرآن‏پژوهي غرب در دو سده اخير تاريخ قرآن است. اين كتاب نخست در قالب پايان‏نامه‏اي به زبان لاتين به قلم تئودور نولدكه (1856) به رشته تحرير درآمد، اندكي بعد تحرير آلماني آن در مسابقه آكادمي علوم فرانسه شركت داده و برنده مسابقه شد و سپس در 1860 در گوتينگن (آلمان) انتشار يافت.

 تقريباً 40 سال بعد، در 1898، ناشر از مؤلف خواست تا با بهره‏گيري از اطلاعات و مطالعات جديد خود كتاب را بازنگاري كند. نُلْدكه به دليل مشغله و كهولت سنّ از اين كار عذر خواست و شاگردش فريدريش شوالي(1919-1863) را براي اين كار معرفي كرد. ويرايش دوم كتاب تاريخ قرآن دقيقاً 40 سال (از 1898 تا 1938) طول كشيد. دو جلد آن را شوالي زير نظر نُلْدكه در سال‏هاي 1909 و 1919 بازنگاري و منتشر كرد؛ اما اندكي پيش از انتشار جلد دوم درگذشت و شوهر خواهر وي هاينريش تسيمرن كار چاپ آن را به انجام رسانيد براي جلد سوم كتاب، هرچند يادداشت‏هاي اوليه‏اي فراهم آمده بود، اما 20 سال كار مشترك و متوالي گوتهلف برگشترسِر(1933-1886) (4) و اُتو پِرِتْسل(1941-1893) لازم بود تا به شكل نهايي‏اش در سال 1938 درآيد. بنابراين از آغاز تحرير نخست تاريخ قرآن تا شكل‏گيري نهايي آن قريب به 80 سال گذشت و نسخه نهايي كه همواره پس از آن تجديد چاپ شده، حاوي اجزاي سه‏گانه‏اي است كه به ترتيب در 1919, 1909 و 1938 منتشر شده است. عناوين سه جلد اصلي تاريخ قرآن، به ترتيب از اين قرار است. ج 1: درباب اصل و منشأ قرآن؛ ج 2: جمع و تدوين قرآن؛ ج 3: تاريخ متن قرآن.

 با گذشت 150 سال از تحرير نخست اين كتاب، ترجمه‏اي از آن حتي به ديگر زبان‏هاي اروپايي انجام نيافته بود. امين خولي در مقاله‌ي <تفسير> خود در دائرةالمعارف الاسلامية (ج 9، ص 433) مي‏گويد يكي از دانشجويان مصري كل كتاب را با كمك و مشاوره اساتيد آلماني و عرب ترجمه كرده، اما به دليل مشكلاتي همچنان در دانشكده ادبيات دانشگاه قاهره انتشار نيافته مانده است.

در ايران نيز قريب 40 سال پيش مرحوم آيت‏الله دكتر سيدمحمد حسيني بهشتي جلد نخست اين كتاب را به فارسي برگردانده كه آن نيز تا سال پيش هنوز به صورت دستنويس باقي مانده بود. ظاهراً قرار است به‌زودي اين ترجمه از سوي <مرکز تنظيم و نشر آثار شهيد بهشتي> چاپ شود. يکي دو سال پيش, من چند ماه فرصت بازبيني ترجمه‌ي مرحوم شهيد بهشتي را يافتم. قضاوتم اين است که فارسي مرحوم بهشتي در اين ترجمه در قياس با آثار مکتوب 40 سال پيش, بسيار پخته و هنرمندانه بود. وقتي متن قديمي و دشوار آلماني را پيش خود مي‌ديدم و به ياد مي‌آوردم که شهيد بهشتي تنها کمتر از 5 سال در آلمان به سر برده و در اين مدت بيشتر به امور سياسي, فرهنگي و ديني اشتغال داشته است, بر همت او در برگردان اين اثر به فارسي آفرين مي‌گفتم. اين‌ها همه به اين معنا نيست که ترجمه‌ي مرحوم بهشتي هيچ نقصي نداشت؛ اشکالات و کاستي‌هاي آن به نظرم کم نبود. خدا کند که ويراستار از عهده‌ي رفع نقايص آن برآمده باشد.

همين جا بد نيست اشاره كنم كه من هم به ترجمه ي جلد دوم اين اثر مشغولم. بخشي از اين ترجمه در مجله ي علوم حديث (قم)، شماره ي ۳۵و ۳۶ (بهار و تابستان ۱۳۸۴) منتشر شده است. موضوع اين بخش "نقد و بررسي روايات جمع نخست قرآن" است.

اخيراً اين کتاب به عربي ترجمه شده است. اين اثر برگردان کامل سه جلد تاريخ قرآن به‌شمار مي‌رود. اين ترجمه به همت دکتر جُرج تامِر و با همکاري سه تن ديگر يعني عبلة معلوف (همسر وي), دکتر خيرالدين عبدالهادي و دکتر نقولا ابومراد انجام گرفته, و ناشر و سرمايه‌گذار اصلي در اين پروژه‌ي علمي مؤسسه‌ي کنرادـ‌أدناور (Konrad-Adenauer-Stiftung) در برلين است. کتاب در ماه آخر سال ميلادي 2004 انتشار يافت و مشخصات کتاب‌شناختي آن چنين  است: تئودور نلدکه, تاريخ القرآن, بازنگري فريدريش شوالي, ترجمه از آلماني به عربي به اهتمام جورج تامر, برلين و بيروت: مؤسسه‌ي کنراد أدناور, 2004. سه جلد, xxxvi+841ص. بدون شابک.

دکتر جُرج تامِر, متولد 1960 در روستاي کفرحضر (از کشور لبنان) است. به دليل معلوليت شديد جسمي, وي بيشتر تحصيلات ابتدايي و متوسطه‌ي خود را در خايه انجام داده است. از 1985 تا1987 در دانشگاه تريپولي لبنان فلسفه خوانده و از سال 1988 براي ادامه‌ي تحصيل به آلمان رفته, فوق ليسانس فلسفه‌ي خود را در 1995 و و دکتري‌اش را در سال 2000 ميلادي دريافت کرده است. عنوان رساله‌ي دکتري‌اش <فلسفه‌ي اسلامي و بحران مدرنيسم: بررسي روابط لئواشتراوس با فلسفه‌ي اسلامي در قرون ميانه> (Islamische Philosophie und die Krise der Moderne: Studien zum Verhältnis von Leo Strauss zur islamische Philosophie des Mittelalters) بود که سال بعد توسط انشارات بريل در لايدن (هلند) به چاپ رسيد. وي هم‌اکنون مدرّس ادبيات عرب و فلسفه‌ي اسلامي در دانشگاه اِرلانگن‌ (آلمان), و در حال نگارش رساله‌ي استادي‌اش (Habilitation) با عنوان <زمان در قرآن در مقايسه با عهدين> است.

ترجمه‌ي عربي جُرج تامر از تاريخ قرآن نُلدکه را مي‌توان تقريباً ترجمه‌اي امين و وفادار به متن و به زبان عربي روز دانست که به رغم پيچيدگي, کهنگي زبان اصلي (آلماني) و ارجاعات فراوان به‌خوبي از عهده‌ي انتقال مفاهيم برآمده است. بااين‌حال, مترجم و دستياران وي از افزودن هرگونه پاورقي توضيحي يا انتقادي خودداري کرده و خواننده را تنها با متن مؤلف روبه‌رو ساخته‌اند. در اين ميان, شلوغي و ارجاعات فراوان در متن اصلي و دشواري کار ترجمه سبب شده که مترجم در موارد فراواني به سهو کلمه يا عبارتي را از ترجمه‌ي خود حذف کند. از اين مهم‌تر, (شايد) به دليل عدم تخصص کافي وي در مطالعات قرآني, گاه برخي از اصطلاحات کليدي يا حتي جملات معمولي به طرز بسيار تعجب‌انگيزي به اشتباه به عربي ترجمه شده است.

اميدوارم به زودي برخي نكات انتقادي خود درباره ي اين ترجمه ي عربي را در همين وبلاگ منتشر كنم.

نقل مطالب تنها با ذکر مأخذ مجاز است