علمي بودن پژوهش (گفت‏‌وگو با مرتضي کريمي‏‌نيا و دکتر مهرداد عباسي)

 

علمي بودن پژوهش

گفت‏ وگو با مرتضي کريمي‏‌نيا و دکتر مهرداد عباسي

خردنامه همشهري شماره 21، آذر 1386، ص 44ـ48

توضيح: متن حاضر گفتگوي 5 سال پيش با مجله‌ي خردنامه‌ي همشهري است که با اندک اشکالات املايي در اينجا مي‌آورم و سياق محاوره را در آن نمي‌زدايم.

خردنامه: لطفا در ابتدا تلقي خود را از مفهوم پژوهش قرآني يا مطالعات قرآن‏ بيان کنيد. به عبارتي از نظر شما پژوهش‏ قرآني بايد چه شرايط و ويژگي‌هايي داشته‏ باشد تا شايستگي اطلاق اين عنوان را داشته باشد.

کريمي‌نيا: مطالعات قرآني همچون مطالعات‏ انجيلي يا مطالعات ادبي مي‌تواند به عنوان يک‏ Discipline يعني رشته علمي دانشگاهي‏ مطرح شود و مي‌تواند آن‏چنان که غالبا در کشور ما رايج است، موضوع يک برنامه و پروسه ترويج‏ و گسترش معارف قرآني باشد. ظاهرا به قرآن‏ مي‌توان از 2 منظر نگاه کرد و آن را مورد مطالعه‏ قرار داد. يکي نگاه به قرآن به مثابه متن يا پديده يا امري خارجي براي تحقيق و شناسايي از جهات‏ مختلف درباره ماهيت، فهم، پيدايش، تغييرات‏ ظاهري و متني و همه موضوعات مرتبط با تاريخ‏ اين کتاب که کمابيش در گذشته به شکل‌هاي مختلفي وجود داشته است. در دوره‌هاي گذشته‏ در قالب کتاب المصاحف‌ها و در دوره‌هاي جديد با عنوان تاريخ القرآن يا طبقات المفسرين و نظاير آن اين معنا از مطالعات قرآني قابليت آن را دارد که به رشته‌اي دانشگاهي بدل شود. البته هر کشوري اقتضائات خودش را دارد، فضاي شيعي، فضاي سني و گاه فضاي غير اسلامي تأثيراتي بر اين رشته خواهد داشت. نگاه دوم آن است که ما به قرآن به مثابه امري براي ترويج دين، ترويج‏ معارف ديني و قرآني بنگريم و همين نگاه را به‏ دانشگاه منتقل کنيم و در قالب‌هاي آکادميک‏ و چهارچوب‌هايي که مختص رشته‌هاي دانشگاهي است، بگنجانيم.

ادامه نوشته

کتاب‌شناسي مطالعات قرآني در زبان‌هاي اروپايي (1500ـ2012)

کتاب‌شناسي مطالعات قرآني در زبان‌هاي اروپايي (1500ـ2012)

مؤسسه‌ي فرهنگي ترجمان وحي

قم، 1391

 

Bibliography of Qurʾanic Studies in European Languages (1500-2012)

 

Compiled and edited by Morteza Karimi-Nia

Qum, CTHQ, 2012

 

کتاب حاضر فهرست تفصيلي كتب و مقالات قرآني انتشار يافته به يكي از زبان‌هاي اروپايي (انگليسي، فرانسوي، آلماني، اسپانيولي، ايتاليايي، هلندي و لاتيني) را طي پنج قرن گذشته و در فاصله‌ي سال‌هاي 1500 تا 2012 ميلادي ارائه مي‌دهد.

متن کتاب حاوي 9000 مدخل قرآني و تفسيري همراه با ترجمه‌ي عناوين و نمايه‌ي تفصيلي به زبان فارسي جمعاً در 1000 صفحه منتشر خواهد شد.

به‌استثناي ترجمه‌هاي قرآن در زبان‌هاي اروپايي، در اين اثر، كتاب‌ها و مقالات مرتبط با يكي از موضوعات زير فهرست مي‌شوند: كليات و كتاب‌شناسي، علوم قرآني (با تمامي شاخه‌ها از قبيل، وحي‌شناسي، تاريخ نزول، اسباب النزول، مکي و مدني، نسخ، اعجاز، ...)، تاريخ قرآن، تفسير پژوهي، مفسران و تاريخ تفسير، مخطوطات کهن قرآني، ترجمه‌پژوهي و مترجمان قرآن، واژگان قرآن، آيه‌پژوهي، سوره‌پژوهي، اَعلام و مفاهيم قرآن، قرآن‌‌پژوهان جهان، قرآن و چالش‌هاي عصر جديد، پژوهش‌هاي موضوعي در قرآن، نقد و بررسي آثار قرآني خاورشناسان.

مقالات منتشره در اينترنت و دائره المعارف‌هاي عمومي و تخصصي در اين اثر مورد نظر نيستند، مگر آنكه پيشتر در يكي از نشريات علمي به چاپ رسيده باشند.

هيچ‌يك از مقالات به طور خاص به معرفي كتاب (review book) مربوط نمي‌شوند.

کتاب به ترتيب الفبايي نام پديدآورنده در ضبط لاتيني (از A تا Z) تنظيم يافته است.

تمامي نام‌هاي غير‌اشهَر به ضبط لاتين و اَشهَر مؤلف ارجاع مي‌شوند.

سال تولد و وفات پديدآورنده‌ي هر اثر، در حد امكان و با جستجو در منابع مختلف، افزوده شده است.

اطلاعات تفصيلي هر اثر شامل نام كامل و مشهور مؤلف، نام مترجم يا ويراستاران احتمالي، نام كامل اثر، مشخصات ناشر، محل و سال نشر، تعداد صفحات، همراه با مشخصات كامل کتاب يا نشريه‌اي كه مقاله در آن به چاپ رسيده است.

عنوان هر مقاله يا کتاب براي سهولت خواننده‌ي ايراني، به زبان فارسي ترجمه شده است.

مشخصات كتاب‌شناختي كتاب‌هايي كه چاپ‌هاي متعدد و احياناً با تجديد نظر و اضافات داشته‌اند، و همچنين مشخصات كامل مقالاتي كه گاه در زمان‌هاي مختلف در دو يا سه نشريه يا كتاب انتشار يافته‌اند، ذيل مدخل واحد ذكر مي‌شوند.

مشخصات كتاب‌شناختي كتاب‌ها و مقالاتي كه احياناً به يكي از زبان‌هاي اسلامي (عربي، فارسي، اردو، ترکي، مالايي و اندونزيايي) ترجمه يا تلخيص شده‌اند، ذيل هر مأخذ در پانويس ذكر شده است.

مشخصات كتاب‌شناختي كتاب‌ها و مقالاتي كه احياناً از يكي از زبان‌هاي اسلامي (مانند عربي، فارسي و اردو) به اين زبان‌هاي اروپايي ترجمه شده‌اند، ذيل هر مأخذ در پانويس ذكر شده است.

مهم‌ترين بخش کتاب نمايه‌هاي تفصيلي کتاب به زبان فارسي است. اين نمايه‌ها عبارتند از: نمايه‌ي اَعلام، اماكن، آيات، سوره‌ها، مفاهيم و موضوعات، اصطلاحات تفسير و علوم قرآني، كتاب‌ها و مؤلفان. با مراجعه به اين بخش كتاب، به‌سهولت مي‌توان دريافت كه درباره‌ي هر موضوع و يا مسئله‌ي قرآني، كدام مقالات يا كتاب‌ها (به چه زبان و در كجا) انتشار يافته‌اند.

محتواي اين کتاب‌شناسي طي 15 سال (از 1376 تا 1391) با پژوهش مستمر در منابع کتابخانه‌اي در مهم‌ترين کتابخانه‌هاي سراسر جهان از جمله كتابخانه‌ي ملي فرانسه (پاريس)، كتابخانه‌ي دانشگاه لايدن (هلند)، کتابخانه‌ي ملي استراليا (ملبورن)، كتابخانه‌ي ملي ايتاليا (رم)، كتابخانه‌ي ملي اسپانيا (مادريد) و كتابخانه‌ي بريتانيا (لندن)، كتابخانه‌ي دولتي آلمان (برلين)، كتابخانه‌ي دولتي آلمان (مونيخ)، مدرسه‌ي مطالعات شرقي و آفريقايي (دانشگاه لندن)، كتابخانه‌ي كنگره (واشينگتن)، كتابخانه‌ي دانشگاه مك‌گيل (مونترآل، كانادا)، كتابخانه‌ي دانشگاه برلين، كتابخانه‌ي دانشگاه مونيخ، كتابخانه‌ي دانشگاه گوته (فرانكفورت)، ... و برخي کتابخانه‌هاي داخلي از جمله بنياد دائرة المعارف اسلامي (تهران)، دانشکده‌ي الهيات دانشگاه تهران (تهران)، و کتابخانه‌ي ملي ايران (تهران) گردآوري و تنظيم شده است.

تفسير حدادي: ترجمه‌ي فارسي کهني از ميانه‌ي قرن پنجم

تفسير حدادي: ترجمه‌ي فارسي کهني از ميانه‌ي قرن پنجم

 

المجلد الثامن من معاني کتاب الله تعالي و تفسيره المنير، تصنيف ابونصر احمد بن محمد بن حمدان بن محمد حدادي، کتابت و تذهيب از عثمان بن حسين وراق غزنوي (در سال 484 ق)، با مقدمه‌ي محمد عمادي حائري، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي و کاخ‌موزه‌ي توپقاپي (استانبول)، 1390. 41+476+9ص. شابک: 9786002200662.

اين اثر چاپي عکسي است از قرآن کريم (نسخه‌ي شماره‌ي 209 در کتابخانه‌ي کاخ موزه‌ي توپقاپي) همراه با ترجمه و تفسيري کهن به فارسي (شامل نيمي از سوره‌ي کهف و سوره‌هاي مريم، طه، انبياء و حج) که اصل آن در بخش خزينه‌ي امانت کتابخانه‌ي کاخ موزه‌ي توپقاپي (استانبول) نگهداري مي‌شود. اين مصحف و تفسير ارزشمند، کهن‌ترين نسخه‌ي مترجَم قرآن است که تاريخي مشخص دارد؛ افزون بر آنکه کتابت و نسخه‌آرايي آن جلوه‌اي کم نظير از هنر قدسي را نمايان عرضه مي‌کند و متن آن در شمار قديم‌ترين تفاسير فارسي قرآن است. پيش از اين، مقاله‌اي علمي درباب اين اثر به قلم محمد عمادي حائري با عنوان <کهن‌ترين نسخه‌ي مترجَم قرآن: تحليل متن، بررسي دستنوشت، زيبايي‌شناسي هنر قدسي>، در آينه‌ي ميراث، ضميمه‌ي شماره‌ي 19، 1389، 88ص انتشار يافته است.

بنا به نظر محقق اين اثر، سيد محمد عمادي حائري در مقدمه بر کتاب حاضر، اين نسخه از ترجمه و تفسير قرآن که آن را مي‌توان تفسير حدادي ناميد، درواقع همان تفسيري است که مجلدي از آن در کتابخانه‌ي موزه‌ي بريتانيا به شماره‌ي Or. 6573 نگهداري مي‌شود و متن آن به کوشش جلال متيني با عنوان تفسيري بر عُشري از قرآن مجيد به چاپ رسيده است. شواهد فراوان در دست است که نشان مي‌دهد اين اثر در چند مجلد تأليف وکتابت شده است. بخش فعلي تنها حدود 2 جزء قرآن کريم را در 476 صفحه دربر دارد؛ اين بدان معناست که تمام اثر لاجرم بايد بيش از 7000 صفحه دارا بوده باشد. با اين احوال، از ديگر مجدات تفسير حدادي تاکنون نسخه يا نشاني يافت نشده است. قرائن موجود در متن اثر نشان مي‌دهد ابونصر حدادي که در زمان کتابت (484 قمري) اثر درگذشته بوده، از نظر فقهي بر مذهب حنفي و از نظر کلامي، بر مذهب کرّاميه بوده است.

تفسير حدادي، با توجه با تاريخ کتابت اين نسخه در موزه‌ي توپقاپي، پس از تفسير معروف به ترجمه‌ي تفسير طبري (در 354 قمري)، در شمار کهن‌ترين تفاسير فارسي، و در رديف آثاري چون تاج التراجم ابوالمظفر شاهفور اسفرايني (م. 471 ق)، و تفسير التفاسير ابوبکر عتيق سورآبادي نيشابوري (م. 494 ق) قرار مي‌گيرد. شيوه‌ي وي در متن حاضر چنين است که نخست بخشي از آيه را نقل و ترجمه مي‌کنند و به دنبال ترجمه‌ي هر بخش، تفسير کوتاهي از آن مي‌آورند و در ادامه به ذکر اقوال مفسران و مباحثي از اين دست مي‌پردازند. ترجمه‌ي فارسي آيات در تفسير حدادي، برخلاف تفاسير معروفي چون کشف الاسرار ميبدي و روض الجنان ابوالفتوح رازي، چندان متأثر از نخستين ترجمه‌ي فارسي قرآن (ترجمه‌ي تفسير طبري) نيست. عبارات و توضيحات وي در مواضع متعددي از اين اثر نشان از استقلال فکري و قلمي مفسّر در ترجمه و تفسير آيات است. متن تفسير حدادي تا اندازه‌اي عربي‌گراست و واژه‌هاي عربي يا مرکب عربي‌ـفارسي در آن فراوان يافت مي‌شود. بااين همه، ترجمه‌ي فارسي ابونصر حدادي از آيات قرآن، برخلاف ديگر ترجمه‌هاي کهن فارسي از قرآن، چندان تحت تأثير ساختار نحوي جملات متن مبدأ (آيات قرآن) نيست و حتي گاه مترجم از چارچوب لغوي نحوي آيه تاحدي به‌در آمده و به ترجمه‌ي آزاد دست زده است.

متن قرآن يکسره با خط کوفي کتابت شده است که در آن زمان همچنان خطي مقدس به‌شمار مي‌آمده است. در آن ادوار تنها قرآن با خط کوفي نوشته مي‌شد و کتابت آثار عادي با خط نسخ صورت مي‌پذيرفت. با اين‌همه کاتب متن، عثمان وراق در ميانه‌ي ترجمه و تفسير و نه در متن قرآن، احاديث و ادعيه، اشعار، عبارات عربي و حتي آيات قرآن را به خط ثلث يا نسخ پخته‌اي مي‌نويسد که اين امر خود نشان از رواج اين دو خط در عصر اوست. نقطه‌ها، علامات تشديد و سکون و اعراب آيات با رنگ قرمز يا مذهَّب طلايي نقش شده‌اند. ترجمه و تفسير آيات هم به خط کوفي است، اما کوفي آيات قرآني کهن‌نماتر است. آيات قرآن به خط مشکي و با قلمي درشت‌تر و ترجمه و تفسيرها با همان رنگ اما با قلمي ريزتر کتابت شده‌اند.

مطالعات قرآنی در جهان امروز (نشست شهر کتاب)

 

مطالعات قرآنی در غرب مانند هر پدیده‌ی دیگر علمی و انسانی در جهان ما، طی سده‌ها و دهه‌های گذشته تطور و تحول بسیار داشته است. بسیاری از مطالعات قرآنی و تفسیری، امروز در غرب و جهان عرب در فضای علمی کشور ما یک‌سره ناپیداست و باید بیشتر به این مطالعات توجه شود. کتاب «زبان قرآن، تفسیر قرآن» که مجموعه مقالات قرآن‌پژوهی غربیان است بخشی از این مطالعات را برای علاقه‌مندان به این مباحث ترجمه وتحلیل کرده است.

نشست هفتگی شهر کتاب در روز سه‌شنبه هفدهم مرداد ساعت ۱۶:۳۰ هم‌زمان با شب قدر، به بررسی مطالعات قرآنی در جهان امروز اختصاص دارد که با سخنرانی مرتضی کریمی‌نیا در مرکز فرهنگی شهرکتاب واقع در خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمد قصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم برگزار می‌شود.

http://www.bookcity.org/news-2087.aspx