روشنفکران متجدّد مسلمان و قرآن (2004)
روشنفکران متجدّد مسلمان و قرآن (۲۰۰۴)
روشنفکران متجدد مسلمان و قرآن، از مجموعه مطالعات قرآنی ۱، ویراسته ی سها تاجی فاروقی، آکسفورد: انتشارات دانشگاه آکسفورد با همکاری مؤسسه‌ی مطالعات اسماعیلی، ۲۰۰۴، ۳۴۲ ص. شابک: ۱۸۵۰۴۳۴۲۲۰.
این کتاب منبعی مهم برای کسانی است که به جایگاه قرآن در جهانی متغیر علاقه‌مندند. در دنیای معاصر، میلیون‌ها مسلمان هر روز با قرآن سر و کار دارند. آنها برای توجیه آرمان‌ها، و چنانکه در دوران اخیر به قدرت تصویر مشاهده کرده‌ایم برای بیان اعمال خویش به آن مراجعه می‌کنند. این چنین حجم مراجعه‌ی مستقیمی به قرآن در تاریخ تجارب اسلامی بی سابقه است، و گستره‌ی وسیعی از خوانندگان و قرائت‌ها را نیز به دنبال داشته است. اگر مباحث دانشگاهی به صورت انتزاعی از عدم امکان ذاتی معانی ثابت و مشخص متون مقدس سخن به میان می‌آورند، تفکرات اسلامی اخیر در رابطه با قرآن مدارک عینی و عملی این امر را نمایان نموده است.
در دهه‌های اخیر، صداهای تازه‌ای در عرصه‌ی تفکر اسلامی معاصر ظاهر گشته است که برای کسب جایگاه، با رویکرد کنونی و شدیداً تأثیر گذار سَلَفی به اسلام، به عنوان ویژگی عام اسلام‌گرایی، و مخالفان سنت‌گرای آن به رقابت برخاسته است. این صدای روشنفکران جدید مسلمان است که به اتفاق یکدیگر گرایش نوظهوری را در تفسیر اسلامی پدید می‌آورند. این گرایش موضوع این کتاب است. مقالات نوشته شده توسط محققان ممتاز بین‌المللی به بررسی آثار ده متفکر از سراسر جهان می‌پردازند و مطالبی درباره‌ی زندگی و سیاق تحلیل آنان عرضه می‌دارند. در مقدمه‌ی این کتاب، جایگاه تفکر این اندیشمندان مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته، و به توضیح و بررسی پاسخ‌هایی پرداخته شده است که مخاطبان مسلمان و غیر مسلمان به این تفکّرات داده‌اند.
قرآن و پیام آن در زندگی مسلمانان معاصر از نقشی محوری در فعالیت‌های علمی این روشنفکران برخوردار است. آنها غالباً در تحلیل مواجهه و رویارویی خویش با فرهنگ غرب و مباحث عقلانی آن، رویکردی را نسبت به قرآن برمی‌گزینند که به وسیله‌ی گرایشات و روش‌های انتقادی دوران جدید شکل گرفته است. هدف آنها آن است تا قرآن را به عنوان منبعی از دستورالعمل‌ها و اصولی عام ارايه نمایند، نه آن که آن را پاسخی سریع به تمام مسايل انسانی بدانند. در حالی که اکثر آنان به بحث درباره مواجهه پربار اسلام و مدرنیته می‌پردازند، دیگران فراتر از آن رفته، شیوه‌ای پست مدرن از نقد ساختارشکنانه در رویکرد خویش به متون مقدس اتخاذ می‌نمایند و اجماع قرن‌های گذشته مسلمانان را به چالش می‌کشند. به عنوان تلاشی برای تحقق رنسانسی در زندگی فرهنگی و عقلانی اسلام، و پیشرفت و اصلاح در کشورهای اسلامی، آرای سیاسی آنان برای حمایت از دموکراسی، غالباً به بنیان سنت لیبرالی نزدیک شده است. این روشنفکران غالباً پرورانده شده در نظام تحصیلی سکولارند. برخی از آنها عناصری از آموزه‌های اسلامی «سنتی» را در آرای خویش می‌آمیزند، در حالی که دیگران در موضوعات علوم اسلامی «صاحب روش‌های مستقلی» هستند. اکثر آنها متخصّصان دانشگاهی هستند، اما در میان آنها مهندسی سوری، ادیبی لبنانی، و یک فعال اجتماعی اندونزیایی نیز وجود دارند.
احتمالاً در سال‌های آینده بر صداهای برخاسته از این گرایشات افزوده خواهد شد، چرا که بیش از پیش مسلمانان گروه‌هایی از مخاطبان متنوع را تشکیل میدهند، و در عین حال، همراه با رشد سریع جهانی‌شدن فرهنگی، به نحو روزافزونی جایگاه خویش را در نهادهای آکادمیک غربی استحکام می‌بخشند. این یکی از دلایل مطالعه این گرایش است. دلیل دیگر این حقیقت است که این گرایش به موجب طبیعت آن، تبلور مسايل حیاتی مباحث اسلامی معاصر است. به طور مشخص سه مسأله در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است. اول: مسأله‌ی اسلام و مدرنیته غربی. دوم: سردرگمی روزافزون درباره‌ی این که چه کسی سخنگوی اسلام است، و سوم، غیاب اجماع در رابطه با حدود اصلاح و رفرم اسلامی است. دیدگاه‌ها حول این گرایش عمیقاً پراکنده است. هنگامی که آن را با فرمول‌گذاری‌های متنازع اسلامی مقایسه می‌کنیم، طرفداران این گرایش محدود به اقلیت‌های کوچکی از مسلمانان می‌گردد، و بسیاری مطلقاً هیچ سهمی برای آن قائل نیستند. از طرف دیگر، در مجامع غربی با مهیا ساختن سکّویی برای این متفکران، از خدمات آنان استقبال نموده‌اند. چند نفر از آنان به عنوان «مارتین لوترِ اسلام» که مدت‌ها در انتظار وی بوده‌اند شناخته شده‌اند. برخی از شاهدان غربی بر این اعتقادند که در این گروه از متفکران، صدایی از یک اسلام معتدل یافته‌اند که باید به منظور حصول نتیجه‌ای مثبت از آنچه که «جنگ درونی اسلام» نامیده می‌شود به گسترش و حمایت از آن پرداخت.
علی‌رغم این علاقه، نوشته‌های چنین متفکرانی دور از دسترس جمعیت بزرگ انگلیسی زبان قرار گرفته است. در این کتاب این فاصله با تمرکز بر موضوع بنیادی معانی قرآن بر طرف می‌شود. برای اولین بار، این کتاب به بحث درباره‌ی پیدایش وحدت نظر جدیدی در تفسیر اسلامی می‌پردازد، که مواجهه‌ی مستقیم با کلام خدا از ویژگی‌های آن است، و در عین حال به استقبال عقلانیت مدرنیته در دنیایی بیش از پیش جهانی شده می‌رود. همچنین این کتاب نشان می‌دهد که این روشنفکران، قرآن و معنای آن را در زمینه‌ای از چالش‌های تحلیلی متنوع، و در عرصه‌های متعدد مورد بحث و گفتگو قرار داده‌اند. این زمینه‌ها به عنوان مثال، شامل مخالفت با گفتمان اسلام‌گرایی، رژیم‌های اقتدارگرا، و شیوه‌های غالب مردسالارانه، و پاسخ‌هایی به خطرات کشمکش‌های درون جوامع، رکود فرهنگی و عقب‌ماندگی می‌گردد.
متفکرانی که در این کتاب مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، هر یک در عرصه خاص خویش، مرکزیت فرهنگی مداوم قرآن، و جایگاه بنیادیی که این متن در تحقق آرمان‌های جوامع مسلمان در اختیار دارد را در تفکر خویش متذکر می‌شوند. با در دسترس قرار دادن آثار آنان، امید آن است که مباحث مربوط به مسايل ژرفی همچون تغییر و سنت، قدرت و مرجعیت، مدیریتِ کثرت‌گرایی و تنوع، فرهنگ، هویت و بازار که مورد توجه همه ما به عنوان اعضای جامعه‌ی جهانی جدید است پر بارتر گردد.
فهرست مطالب کتاب:
مقدمه سها تاجی فاروقی
فضل الرحمان: چارچوبی برای تفسير محتوای اخلاقی- قانونی قرآن عبدالله سعيد
نورچالش مجيد و تفسير قرآن: کثرت‌گرايی و بردباری مذهبی آنتونی ه.جونز و عبدالله سعيد
تأويل متن (هرمنوتيک) قرآنی امينه ودود: بازخوانی متون مقدس توسط زنان اسماء برلس
محمد ارکون: به سوی يک بازانديشی راديکال از تفکر اسلامی اورسالا گونتر
از وحی تا تفسير: نصر حامد ابوزيد و مطالعه لغوی قرآن نويد کرمانی
مدرنيته اسلامی پس از انقلاب ايران: هرمنوتيک ميان موضوعی محمد مجتهد شبستری فرزين وحدت
محمد طالبی و شناخت قرآن رنالد ل. نتلر
رويکرد حسين آتای در شناخت قرآن عثمان تستان
«قالب دائمی، اما محتوی متغيّر است»: متن قرآن و تفاسيرش در الکتاب و القرآنِ محمد شهرور آندرياس کريستمان
روشنفکران متجدد، اسلام و قرآن: نمونه صادق نيهوم سها تاجی فاروقی
برگرفته از سایت رسمی موسسه ی مطالعات اسماعیلی