دايرةالمعارف مطالعات قرآني (26 جلد، دهلی نو، 2006)
Encyclopaedia of Quranic Studies, edited by Maulana Mohammad Razi Khan Afridi and Mohammad Ilyas Navaid,
دايرةالمعارف مطالعات قرآني, ويراسته‌ي محمدرضي خان افريدي و محمد الياس نوايد, دهلي‌نو, انتشارات اَنمُل, 2006, 26 جلد, 10758 ص. شابک: 6ـ2771ـ161ـ81.
اين اثر در 26 جلد در ماه‌هاي آغازين سال 2006 ميلادي از سوي انتشارات اَنمُل در هندوستان به بازار آمده است. ناشر يادشده در سال 2000 ميلادي دايرةالمعارف ديگري با عنوان دايرةالمعارف فرهنگ اسلامي در 20 جلد انتشار داده بود. جلد دوم آن اثر ويژه‌ي "مطالعات قرآني" بود و آن را محمد طاهر ويرايش کرده بود, با اين مشخصات:
Encyclopaedic Survey of Islamic Culture, edited by Mohamed Taher, Vol. II, Studies in Qur’an, Delhi: Anmol Publications, 1997. [Previously published articles, revised and edited]
گفتني است که درواقع محمد طاهر در اين کتاب مجموعه مقالاتي را به چاپ رسانده که قبلاً در ديگر مجلات و کتب انتشار يافته بود.
دايرةالمعارف مطالعات قرآني نيز وضعيتي مشابه دارد. اطلاق نام دايرةالمعارف بر اين اثر مسامحه است, زيرا شکل تدوين و تنسيق مطالب در آن ــ برخلاف تمام دايرة‌المعارف‌هاي شناخته‌شده در دنيا ــ بر اساس مدخل‌هايي معين, و به ترتيب الفبايي نيست, بلکه در هر جلد مجموعه‌اي از مقالات غالباً با موضوع واحد گنجانده شده است. هر جلد حاوي يک مقدمه, 15 تا 30 مقاله, کتاب‌شناسي و فهرست منابع و يک نمايه‌ي پاياني است.
فهرستي گزيده از مجلدات 26 گانه‌ي دايرة المعارف مطالعات قرآني به قرار زير است:
جلد 1: اصول اساسي در قرآن: پيشگفتار؛ کتاب الهي؛ نقش تاريخي قرآن؛ تدوين قرآن؛ سبک قرآن؛ عقل و منطق؛ مکارم اخلاق؛ نهادهاي اسلامي؛ مبادي ايمان؛ نماز؛ روزه (بقره, 183)؛ حج (بقره, 197)؛ جهاد؛ نهادهاي عربي؛ نهاد حکومت؛ نهاد آموزش؛ نهادهاي اقتصادي؛ مسائل خطير.
جلد 2: تاريخ در قرآن: پيشگفتار؛ پيامبرانِ قرآن؛ تأييد و تصديق انبيا در قرآن؛ تاريخ قرآن کريم؛ تفاسير قرآن؛ آدم ابوالبشر؛ نوح, صاحب السفينه؛ هود و صالح؛ ابراهيم؛ لوط؛ اسحاق و يعقوب؛ يوسف؛ شعيب؛ يونس؛ ايوب؛ موسي؛ يوشع؛ الياس و حزقيل؛ سموئيل؛ داوود؛ سليمان؛ عُزَير؛ زکريا؛ يحيي؛ عيسي؛ خضر؛ ذوالکِفل؛ خاتم النبيين؛ بعثت و نيل به نبوت؛ بزرگ ترين موعظه‌گر؛ رهبر ايده‌آل؛ تاريخ در قرآن؛ ديگر صالحان؛ نخستين جنگ‌ها؛ رسالت حقّ.
جلد 3: ايدئولوژي اسلامي از منظر قرآن: پيشگفتار؛ اصول؛ منابع اصلي؛ رسالتي براي بشريت؛ اخلاق در قرآن؛ روايات؛ وجوه کارکردي؛ عدم تبعيض؛ انديشه‌هاي صوفيانه؛ درک و دريافت آسماني؛ تبليغ ايمان؛ تأثيرات بر حکومت و جامعه؛ مفهوم نظام سياسي؛ ردّ سلطنت موروثي؛ ابعاد اقتصادي؛ مسلمان مطلوب؛ ايده‌آل‌ها؛ زندگي نمونه.
جلد 4: بصيرت‌هاي قرآني: پيشگفتار؛ پيام وحياني؛ رسالت الهي؛ قرآن, کتابِ مُنزَل؛ ترجمه‌ي قرآن؛ يادگيري قرآن؛ يادگيري در قرآن؛ دين وحياني؛ زبان قرآن؛ قلمروي قرآن؛ تحليلي از يک عبارت؛ اهداف وغايات قرآن؛ آخرين دين؛ قادر مطلق متعال؛ پيامبر اکرم؛ فرمان‌هاي مختلف؛ احسن مخلوقات؛ دنياي وجود آدمي؛ دنياي ديگر؛ اقوام و فرهنگ‌هاي مختلف؛ مسلمانان و غيرمسلمانان؛ حکومت در قرآن؛ عدالت و حقوق قرآني؛ دين و ايمان ناشناخته.
جلد 5: حکمت قرآني: پيشگفتار؛ نزول قرآن؛ نام‌هاي قرآن؛ ترتيب قرآن؛ حفظ و تدوين قرآن؛ نقل از قرآن؛ هنر قرائت قرآن؛ قرآن, معجزه‌اي ادبي؛ زيبايي قرآن کريم؛ مفهوم خدا؛ هدايت الهي؛ حکمت و قرآن؛ ريشه‌هاي حکمت؛ تعليم حکمت؛ اهميت حکمت؛ افکار مذهبي؛ زندگي به شيوه‌ي اسلامي؛ اسلام به مثابه‌ي سيستم؛ اصول بنيادين اسلام؛ فرامين قادر مطلق؛ بشريت؛ تأييد روشن؛ اهداف عالي؛ علم و دين؛ علل انحطاط.
جلد 6: فرامين قرآن: پيشگفتار؛ قادر مطلق و قرآن؛ مفهوم خدا؛ قادر مطلق متعال؛ خالق اعظم؛ کتاب الهي؛ ديدگاه‌هاي قرآني؛ انقلاب هماهنگ و يکپارچه؛ دعوت قرآني؛ رسالت الهي؛ فرشتگان؛ شفقت و مهر در مقام الهي؛ شفقت و مهرباني در جايگاه انساني؛ آفرينش حيات؛ رستاخيز انسان؛ نفس و انسان؛ طبيعت آدمي؛ جامعه در قرآن؛ اقتصاد در قرآن.
جلد 7: عقل و اجماع در قرآن: پيشگفتار؛ مفهوم و ماهيت عقل؛ ادراکات عقل؛ شرح و تبيين؛ استدلال و منطق؛ فقه ارزش‌محور؛ قواعد ترجيح؛ نظريه‌ي نسخ؛ مفهوم و ماهيت اجماع؛ مزاياي علمي؛ مفهوم و ابعاد اجتهاد؛ فقه اسلامي و عقل و استدلال؛ فقه اسلامي؛ مزاياي قانون‌گذار؛ قانون‌گذاري؛ موضوع رشد و بلوغ؛ اهميت بيان؛ دورنماي جديد؛ مفهوم جهاد؛ اهداف فقهي و حقوقي؛ شيوه‌ي عمل؛ منابع فقه اسلامي.
جلد 8: قرآن و عادات و رسوم: پيشگفتار؛ ديدگاه قرآن درباب ازدواج؛ اهميت ازدواج؛ جايگاه زن؛ ازدواج از منظر شريعت؛ وجوه مختلف ازدواج؛ وظايف زن و شوهر؛ شرّ ذاتي؛ آداب و رسوم تولد؛ رفتار با فرزندان؛ توزيع مال؛ حقوق موروثي؛ قوانين ارث؛ حجاب؛ ازدواج در سنت؛ عدم تبعيض.
جلد 9: حلال و حرام در قرآن: پيشگفتار؛ حلال و حرام؛ نعمات خداوند؛ اقدامات لازم براي جامعه؛
روال عادي زندگي؛ قوانين زندگي خصوصي؛ اهميت ثروت؛ موارد ممنوع و محرّم؛ مال؛ تحصيل مال؛ قوانين جهاني؛ تغييرات؛ تعهدات زناشويي؛ تطبيق شريعت (حقوق) در مصر.
جلد 10: تأثير قرآن بر علوم: مقدمه؛ پيشگفتار؛ سنت علمي؛ عقل علمي؛ ديدگاه قرآن درباب علم؛ کيهان از منظر قرآن؛ ديدگاه قرآن درباب خلقت؛ آفرينش عالَم؛ عقيده‌ي قرآن؛ اضمحلال گرانشي از منظر قرآن؛ ستارگان و سيّارات در قرآن؛ زندگي در فضا؛ حيات در قرآن؛ جريان‌هاي علم.
جلد 11: روح قرآن: پيشگفتار؛ ايمان قاطع به خداوند؛ اعتقادات؛ مباني اعتقاد؛ ايمان اصيل؛ معناي کتاب مقدس؛ مراحل تفکر؛ وجوه اخلاقي؛ حقيقت و اخلاق؛ اعمال نيک؛ قلب انسان؛ خالق و انسان؛ موضوعاتي در قرآن کريم؛ تبيين‌ها و توجيه‌ها؛ ختم نبوّت؛ گوهرهاي درخشان؛ مفهوم حقوق؛ کتاب هايي درباب قرآن؛ زن و قرآن؛ بي‌نظمي اجتماعي؛ مسلمان واقعي کيست؟؛ ديدگاه غيرمسلمانان؛ آثار غيرمسلمانان.
جلد 12: مبادي ايمان در قرآن: پيشگفتار؛ مفهوم قرآن؛ ذات ايمان؛ زمينه‌ي تاريخي؛ اعتقادات بنيادي؛ مبادي ايمان؛ کتاب الهي؛ ايدئولوژي ايمان؛ آيات قرآن؛ مفهوم خدا؛ پيامبر اکرم؛ ارزش‌هاي قرآني؛ حقيقت و واقعيت؛ الله اکبر؛ کُن؛ الشمس!؛ اعمال بنيادي.
جلد 13: قرآن, نظام‌نامه‌ي کامل: پيشگفتار؛ تفوّق قرآن؛ دين قرآني؛ آموزه‌هاي قرآني؛ ايمان به قادر مطلق؛ آخرين انديشه‌ها؛ پايه‌هاي ايمان؛ مُدل مقدس؛ مفهوم جامعه در قرآن؛ اعياد اسلامي؛ حقوق بشر در اسلام؛ عدالت در قرآن؛ اقتصاد در قرآن؛ علوم طبيعي در قرآن؛ خلق أحسن؛ اکولوژي در قرآن؛ امور جنسي و تعدّد ازدواج.
جلد 14: فلسفه‌ي اسلامي و قرآن: پيشگفتار؛ فلسفه‌ي قرآني؛ زمينه‌ي فلسفي؛ ايدئولوژي قرآني؛ عقل قرآني؛ گنجينه‌ي علم؛ مبناي فلسفي؛ ابعاد مختلف؛ مبناي علم؛ تصورات بنيادين؛ ايمان؛ ايده‌آل مقدس.
جلد 15: قرآن و عهدين: پيشگفتار؛ تحول تاريخي و قرآن؛ سنت‌هاي عهدين؛ مقايسه؛ آموزه‌ي قرآن.
جلد 16: جامعه در قرآن: پيشگفتار؛ ديدگاه قرآن؛ والدين از منظر قرآن؛ فرزندان از منظر قرآن؛ اقارب و ارحام در قرآن؛ جامعه‌ي ايده‌آل؛ زندگي ايده‌آل؛ سرمشق‌هاي اجتماعي؛ شيوه‌ي زندگي؛ زندگي روزمره؛ رفتار اجتماعي؛ وظايف مردم در جامعه.
جلد 17: حيات خانواده در قرآن: پيشگفتار؛ خانواده و ازدواج؛ طلاق در اسلام؛ جايگاه والدين؛ جايگاه زن؛ وظايف زن؛ موقعيت فرزندان؛ سرپرستي فرزندان؛ رسوم اجتماعي؛ وظايف و تعهدات اخلاقي.
جلد 18: اخلاق در قرآن: پيشگفتار؛ اخلاقيات اسلامي؛ ديدگاه قرآني؛ برداشت‌ها و تعابير در قرآن؛ دريافت‌هاي اخلاقي؛ ارزش‌هاي اخلاقي؛ سلوک اخلاقي؛ فلسفه‌ي اخلاق؛ مباني اخلاقيات؛ رشد اخلاقي؛ سلوک عميق؛ برادري در ايمان؛ ابعاد عملي؛ ارزش‌هاي ايده‌آل اجتماعي.
جلد 19: حکومت در قرآن: پيشگفتار؛ ديدگاه قرآني؛ قرآن و حديث؛ مسائل اساسي؛ مفاهيم و تعابير؛ زمينه‌ي تاريخي؛ رشد تدريجي؛ حاکم مطلق خداست؛ شخصيت نمونه؛ دولت اسلامي؛ آيين‌نامه‌ي حکومت؛ مسئوليت‌هاي اصلي؛ جانشين پيامبر؛ ابعاد اجرايي و اداري.
جلد 20: دولت در قرآن: پيشگفتار؛ مفهوم دولت؛ دولت منظم؛ حکومت قانون؛ پيامبر اکرم در جايگاه حاکم؛ اخلاف واقعي؛ مفهوم ملکوت؛ تحولات سياسي؛ دولت براي صلح؛ فقه اسلامي.
جلد 21: اقتصاد در قرآن: پيشگفتار؛ مبناي قرآني؛ اقتصاد اسلامي؛ نظم اقتصادي در اسلام؛ نظام مالي در اسلام؛ زمينه‌ي سنتي؛ سفر اقتصادي؛ مفهوم ماليات؛ مسائل اساسي؛ مفهوم زکات؛ بانک‌هاي غيرربوي؛ جايگاه زکات؛ بانکداري بدون ربا؛ شرايط حراج؛ شراکت از منظر شريعت.
جلد 22: تعليم و تربيت در قرآن: پيشگفتار؛ فلسفه‌ي تعليم و تربيت؛ مباني تعليم و تربيت؛ اصول تعليم و تربيت؛ مفهوم علم؛ تعليم و تربيت مقدماتي؛ اهداف تربيتي؛ فرشتگان معلِّم؛ تعليم و تربيت در قرآن؛ تعليمات پيامبر اکرم؛ تکنيک‌هاي تعليم و تربيت؛ روش‌هاي آموزش؛ اهميت علم‌آموزي؛ جريان‌هاي مختلف آموزشي؛ برنامه‌ي آموزشي؛ تأثيرگذاري‌هاي آموزشي؛ تشويق به علم‌آموزي؛ تعليم مسلمانان؛ آموزش زنان؛ نقش رفتارهاي انساني؛ جايگاه ورزش‌ها؛ نقش خانواده؛ نقايص نظام آموزشي.
جلد 23: حقوق از منظر قرآن: پيشگفتار؛ مفهوم حقوق در اسلام؛ قرآن و حديث, منابع اصلي؛ زمينه‌ي سنتي؛ ابعاد موضوع در قرآن و روايات؛ قوانين حقوقي مختلف در قرآن و حديث؛ قوانين حقوقي در روايات؛ حقوق جزا؛ اعمال جنايي. عناصر حقوقي.
جلد 24: صلح از منظر قرآن: پيشگفتار؛ کمک به صلح؛ پيشرفت صلح؛ ؛ اصول اساسي صلح؛ مبناي صلح؛ صلح نهايي؛ عدم اولويت جنگ؛ درس‌هايي از پيامبر اکرم؛ الگوي کامل؛ الگوهاي متقيانه؛ جنگ ناخواسته و به اضطرار.
جلد ۲۵: فرهنگ‌نامه‌ي قرآن, بخش نخست: از A تاM
جلد ۲۶: فرهنگ‌نامه‌ي قرآن, بخش دوم: از N تا Z
من فهرست تمام مقالات اين مجموعه 26 جلدي را به طور کامل ترجمه کردم تا خواننده خود به آشفتگي, موارد تکراري و مطالب بي ارتباط با موضوع در اين کتاب پي برد. دايرةالمعارف مطالعات قرآني را به تعبير دقيق نبايد دايرةالمعارف دانست. تقريباً هيچ‌يک از ويژگي‌هاي دايرةالمعارفي در آن وجود ندارد. عناوين مطالب بيشتر به فصول مختلف يک کتاب يا مقاله شبيه است. غير از شيوه‌ي نامأنوس چينش مدخل‌ها, نظم منطقي و استواري در انتخاب مدخل‌ها و مقالات هم به چشم نمي‌خورد. مثلاً جلد 21 ويژه‌ي موضوع اقتصاد در قرآن است, اما مباحث اقتصادي فراواني در مجلدات ديگر از جمله در جلد 6, 9 و 13 آمده است. مثال ديگر موضوع ايمان است که در مجلدات متعدد از جمله 1, 3؛ 11, 12 و 14 مقالاتي درباب آن آمده است. همچنين مقالات هر جلد از وحدت موضوعي برخوردار نيست. مثلاً در جلد نخست درباره‌ي موضوعات پراکنده‌اي چون تدوين قرآن, سبک قرآن, مکارم اخلاق, مبادي ايمان, نماز, روزه و مانند آن آمده است.
بسياري از مدخل‌ها و مقالات در جلد مربوط خود نيامده‌اند, بلکه در ديگر جاها و ذيل مبحثي بي‌ارتباط گنجانده شده‌اند. مثلاً اغلب مباحث مربوط به ازدواج, خانواده, روابط زن و مرد, رابطه با فرزندان و مانند آن در جلد هشتم آمده, اما موضوعي مانند چندهمسري در جلد سيزدهم درج شده و مجدداً در جلد هفدهم مباحث مختلفي درباب ازدواج, طلاق, والدين, جايگاه زن, وظايف زن و موقعيت فرزندان آمده است.
تفصيل بي‌جهت, تکرارهاي ملال‌آور و درازگويي به‌جاي گزيده‌نويسي و کامل‌نويسي از ديگر ويژگي‌هاي اين کتاب است. برخي از مباحث اصلاً قرآني نيستند و با دايرةالمعارف قرآني تناسب ندارند, به اين معنا که خواننده يا پژوهش‌گر قرآني در دانشنامه‌ي قرآني به دنبال آن‌ها نمي‌گردد. از اين ميان, مي‌توان به مقالاتي متعدد حقوقي و اجتماعي اشاره کرد که همگي از منظري کلي و در چارچوب دين اسلام نوشته شده‌اند. از همين رو, در اين دايرةالمعارف, مقالات فراواني با صبغه‌ي فقهي, حديثي, علمي يا تاريخي مي‌توان يافت که محتواي قرآني و تفسيري آن ناچيز است.
در دايرةالمعارف مطالعات قرآني, با شگفتي تمام بسياري از مهم‌ترين مباحث قرآني و تفسيري را نمي‌يابيم. به بسياري از موضوعات علوم قرآني چون اسباب نزول, مکي و مدني, ناسخ و منسوخ, تاويل, محکم ومتشابه, تاريخ قرآن, نظريه‌ي اعجاز, قرائات و قرّاء سبعه، اصلا اشاره اي نشده است. در يک جمله, مشخصه‌ي اصلي اين کتاب را بايد مانند اغلب آثار اسلامي منتشره در هند, جنبه‌ي تبليغي آن دانست. همچنان‌که در ابتداي اين نوشتار آوردم, اين اثر را نبايد دايرةالمعارف به معناي متداولش دانست, بلکه بايد آن را مجموعه‌اي از نوشته‌هاي مرتبط با قرآن دانست. درواقع سرويراستاران اين اثر, 26 جلد کتاب درباره‌ي قرآن ــ يا به تعبير دقيق‌تر, درباره‌ي اسلام ــ نوشته‌اند. بنابراين بهتر است اين کتاب را مجموعه مقالاتي درباره جوانب اجتماعي و فقهي دين اسلام بدانيم.