مسيحيان در قرآن: بررسي تفاسير قديم و جديد
مسيحيان در قرآن
معرفي کتابي از جين دَمِن مک‌اوليف
جين دَمِن مک‌اوليف، مسيحيان در قرآن: بررسي تفاسير قديم و جديد، کمبريج: انتشارات دانشگاه کمبريج، 1991. 340ص. شابک: 1-36470-521-0.
شمار فراواني از آيات قرآن کريم در بيان، انتقاد و تصحيحِ اعمال و اعتقادات مسيحيان است. اين آيات که عمدتاً در سوره‌هاي مدني (بقره، آل‌عمران و مائده) قرار دارند، مسائل و موضوعات مورد بحث ميان پيامبر اکرم (ص) و اهل کتاب را نشان مي‌دهند. از سوي ديگر، برداشت‌ها و تفاسير مسلمانان از اين آيات در چهارده قرن گذشته خود حاوي تنوع و اختلافات خاصي بوده است. کتاب حاضر، يعني مسيحيان در قرآن: بررسي تفاسير قديم و جديد به بررسي ديدگاه‌هاي ده تن از مفسران قرآن در تفسير هفت آيه‌ي قرآن کريم راجع به مسيحيان مي‌پردازد و از اين رهگذر، عناصري از سنت تفسير در اسلام و مناسبات بين الاديانيِ مفسران مسلمان را نمايان مي‌سازد. پيش از اين کتاب نيز پژوهش‌هاي موردي ديگري در تفاسير قرآن صورت گرفته است که مي‌توان کتاب حاضر را از جهاتي با آنها مقايسه کرد. مثلاً جين اسميت (Jane I. Smith) در کتاب خود با عنوان بررسي تاريخي و معناشناختي واژه‌ي "اسلام" در سلسله تفاسير قرآن (ميسولا، 1975)، به روشي مشابه، واژه‌ي اسلام را از منظر مفسّران اسلامي بررسي کرده است.
مؤلّف اين کتاب خانم جين دَمِن مک‌اوليف، استاد کنوني مطالعات اسلامي در دانشگاه جرج تاوْن (واشينگتن, آمريکا) است. وي ليسانس خود را در کالج ترينيتي (واشينگتن, آمريکا) به پايان رسانيده؛ در 1979، فوق‌ليسانس خود را در زمينه‌ي مطالعات اديان از دانشگاه تورنتو (کانادا(دريافت کرده؛ و در 1984، موفق به کسب دکتري مطالعات اسلامي از همان دانشگاه شده است. از سال 1986 تا 1992 در دانشگاه‌هاي اِموراي (Emory)، آتلانتا (Atlanta)، و جورجيا (Georgia) به تدريس مطالعات ديني و اسلامي مشغول بوده؛ از سال 1992 تا 2000 استاد مطالعات اسلامي در دانشگاه تورنتو (کانادا) بوده و در اين مدت, در سمت استاد تمام, به تدريس در دو دپارتمان اديان و فرهنگ و تمدن‌هاي خاور ميانه اشتغال داشته و از سال 2000 ميلادي تاکنون رئيس يکي از دانشکده‌هاي دانشگاه جُرج تاوْن (واشينگتن, آمريکا) بوده است.
آثار:
بيشتر آثار خانم مک‌اوليف به گونه‌اي به مسئله‌ي مسيحيت و مسيحيان از منظر قرآن و تفاسير اسلامي پرداخته‌اند. مهم‌ترين اثر وي, سرويراستاري دايرةالمعارف قرآن (2001ـ2005) است که طرح اوليه‌ي آن را در سال 1992 با همکاري انتشارات بريل در لايدن (هلند) ريخته و با همکاري شمار زيادي از معروف‌ترين قرآن‌پژوهان معاصر, آن را در 5 جلد و نزديک به 700 مدخل منتشر کرده است.
عناوين پاره‌اي از کتاب‌هاي قرآني وي به اين شرح است:
مسيحيان در قرآن: بررسي تفاسير قديم و جديد (پايان‌نامه‌ي دکتري, انتشار, کمبريج, 1991)؛
ترجمه‌ي تاريخ طبري (ترجمه, مقدمه و شرح جلدِ 28 از مجلدات تاريخ الرسل و الملوک به انگليسي), آلباني (آمريکا, 1995)
دايرةالمعارف قرآن (سرويراستار, 5 جلد, لايدن, 2001ـ2005)
سرويراستاري مشترک يک کتاب درباره‌ي تاريخ و روش‌هاي تفسير در اسلام, يهوديت و مسيحيت (نيويورک, 2003)
مقالات:
برگزيده‌ي تمام زنان عالَم: مريم و فاطمه در تفاسير قرآن (1981)؛
شناخت صابئين در تفاسير قرآن (1982)؛
اهل‌کتاب در يک تفسير فارسي (1983)؛
مقدمه‌ي ابن‌جوزي بر تفسير زاد المسير في علم التفسير (1988)؛
ديدگاه‌هاي طبري و ابن‌کثير درباب تأويل قرآن (1988)؛
تفسير فخرالدين رازي از آية الجزية و آية السيف (1990)؛
تفسير فخرالدين رازي از صفت خالقيت خداوند (1990)؛
نسخ دو شريعت يهوديت و مسيحيت از منظر اسلام (1994)؛
بافت قرآني تحقيقات مسلمانان درباره‌ي تورات و انجيل (1996)؛
ارزش‌گذاري اسرائيليات: معضلي در تفسير (1998)؛
درباره‌ي مقدمة في أُصول التفسير, اثر ابن‌تيمية (1998)؛
مسيحيان در قرآن و تفاسير (1999)؛
و جادلهم بالتي هي أحسن: معناي يک عبارت ساده‌ي قرآني (1999)؛
متن و متن‌گرايي: آيه‌ي هفتم سوره‌ي آل‌عمران به مثابه‌ي نقطه‌ي عطف (2000)؛
تفسير فقهي قرآن با تکيه بر مضامين مرتبط با مسيحيان (2001)؛
آموزش قرآن در آمريکاي شمالي (2002)؛
آيا هيچ پيوندي ميان قرآن و عهدين هست؟ (2002)؛
درآمدي بر تفسير قرآن در قرون ميانه (2003)؛
ابرهه در قرآن (2001)؛
جدل, بحث و محاجّه در قرآن (2001)؛
قلب در قرآن (2002)؛
فاطمه‌ي زهرا و قرآن (2002)؛
اکنون به معرفي و بررسي کوتاهي از کتاب مسيحيان در قرآن بازگرديم. هدف اصلي مؤلّف در اين کتاب آن است که به تحقيق درباره‌ي مسيحيان در سنّت اسلامي (عمدتاً تفاسير) بپردازد و پرسش او همواره اين است که آيا فهم مسلمانان از واژه‌ي مسيحي دقيقاً برابر با همان تصوري است که مسيحيان از خود دارند؟ (ص 8-9). در اين ميان به درستي معلوم نيست که چرا مؤلّف در جستجوي تصوير مسيحيان در باور مسلمانان، تنها بر ادبيات و متون تفسيري تکيه مي‌کند و في‌المثل به بررسي اين موضوع در کتب تاريخي و متون کلامي، حديثي و فقهي نمي‌پردازد.
کتاب مسيحيان در قرآن يک مقدمه و دو بخش اصلي دارد. بخش نخست حاوي دو فصل و بخش دوم داراي هفت فصل و يک نتيجه‌گيري است. فصل اول (ص 13-36) که "متن و تفسير" نام دارد، به معرفي متن قرآن، جمع و تدوين آن، شکل‌گيري تفسير قرآن، تحول و تکامل تفسير و نيز پيدايش تفاسير جديد قرآن در سده‌هاي اخير مي‌پردازد و اين موضوعات را با تکيه بر پژوهش‌هاي قديم و جديد مسلمانان و غربيان تحليل مي‌کند. مرور مؤلّف بر آراي مسلمانان و انواعِ نظريه‌پردازي‌هاي غربيان در اين‌باره تقريباً کامل است، اما به دليل آنکه اين امر موضوع اصلي کتاب وي نيست، بسيار مختصر و گزيده است.
عنوان فصل دوم (ص 37-89) "از طبري تا طباطبايي" است. مؤلّف در اين فصل تفاسير معروفي را که مورد مراجعه‌ي وي بوده‌اند معرفي مي‌کند. ده مفسري که آراي تفسيري آنها در اين کتاب بررسي شده است، به ترتيب عبارتند از: طبري، شيخ طوسي، زمخشري، ابوالفتوح رازي، ابن‌جوزي، فخرالدين رازي، ابن‌کثير، ملّا فتح الله کاشاني، رشيد رضا، و علّامه طباطبايي. از اين ميان، چهار مفسّر شيعه و بقيه از اهل سنّت‌اند؛ دو تفسير فارسي و بقيه عربي؛ دو تفسير کاملاً روايي و بقيه داراي سبک غيرروايي؛ دو تفسير از دوره‌ي جديد (قرن چهاردهم) و بقيه از سده‌هاي سوم تا دهم هجري‌اند. بنابراين مي‌توان گزينش مؤلّف را از جامعيتي نسبي برخوردار دانست. مک‌اوليف در اين فصل شرحي موجز و دقيق از زندگي، تحصيلات، آثار و افکار هر يک از اين مفسران به دست مي‌دهد و پيش از ورود به بحث اصلي خود در بخش دوم (فصل‌هاي سوم تا نهم)، ويژگي‌ها و نگرش تفسيري اين تفاسير را (علي‌الاصول براي خواننده‌ي غربي) معرفي مي‌کند. نکته‌ي قابل توجه آنکه وي افزون بر متون اروپايي و عربي، از منابع فارسي نيز به فراواني استفاده مي‌کند.
بخش دوم (فصل‌هاي سوم تا نهم) بدنه‌ي اصلي کتاب است. مؤلف عنوان اين بخش از کتاب را "ستايش قرآن از مسيحيان" قرار داده است. هر يک از فصول سوم تا نهم (در بخش دوم) به بررسي و تحليل يکي از گزاره‌هاي قرآني درباره‌ي مسيحيان است. بدين‌سان، مؤلّف هفت آيه يا مجموعه آيات قرآني را مطرح مي‌کند که همگي درباره‌ي مسيحيان است و مي‌کوشد فهم و تفسير مفسّران مسلمان را از اين آيات بکاود. اين هفت آيه عبارتند از: سوره‌ي بقره، آيه‌ي 62؛ سوره‌ي آل‌عمران، آيه‌ي 55؛ سوره‌ي آل‌عمران، آيه‌ي 199؛ سوره‌ي مائده، آيه‌ي 66؛ سوره‌ي مائده، آيات 82-83؛ سوره‌ي قصص، آيات 52-55؛ و سوره‌ي حديد، آيه‌ي 27. اين آيات همگي داراي نکات مثبت و توصيفات ستايش‌آميزي از مسيحيان هستند؛ از جمله اينکه در ميان اهل‌کتاب، بهترين گروه‌اَند و بيشترين همدلي را با مسلمانان دارند؛ بسياري از ايشان از پيش به قرآن ايمان داشته‌اند و خود را مسلمان مي‌دانند؛ به عکس يهوديان، افرادي معتدل و ميانه‌رواَند؛ و سرانجام آنکه پاداش اعمال نيک ايشان نزد خداوند محفوظ است.
نظريه‌ي اصلي مک‌اوليف در اين کتاب (که همراه با گزينش خاصي نسبت به منابع اسلامي صورت گرفته)، اين است که آيات قرآن درباره‌ي مسيحيت و مسيحيان بسيار بازتر از فهم مفسران اسلامي از اين آيات است. به نظر وي، ساخت اين آيات از نظر نحوي، معناشناسي، و کلامي داراي تساهل و تسامحي بيشتر از آن تفسيرهايي است که مفسّران مسلمان در چارچوبي از پيش تعيين‌شده و بر اساس ذهنيت‌هاي خاص خود از مسيحيت ارائه داده‌اند. با اين همه، نمي‌توان نظريه‌ي وي را __ مبني بر تأثير همه‌جانبه‌ي اين ديدگاه‌هاي تفسيري بر مناسبات بين الادياني اسلام و مسيحيت و نيز شکل‌دهي نگرشِ مسلمانان به مسيحيان __ به طور کامل پذيرفت، چراکه در سراسر اين کتاب، تمايز روشني ميان انديشه‌هاي کلامي و نگرش‌هاي تاريخي مسلمانان صورت نگرفته است.
استفاده و رجوع مؤلّف به تفاسير اسلامي بسيار چشمگير است، اما شايد اين نکته براي غربيان (و نه ما مسلمانان) اندکي عجيب بنمايد که دسته‌اي از آرا و اقوال تفسيري، نسل به نسل در ميان مفسّران تکرار شده است. فارسي يا عربي بودن، روايي يا غير روايي بودن، شيعه يا سني بودن هيچ‌يک در ديدگاه‌ها و نظريات مفسّران دهگانه چندان تفاوتي ايجاد نکرده است. تنها قديمي يا جديد‌بودن تفاسير (در تفسير المنار رشيد رضا و تفسير الميزان علامه طباطبايي) است که تفاوت مشهودي را نشان مي‌دهد.
اميد است به زودي ترجمه‌اي شايسته از اين اثر در اختيار قرآن پژوهان و علاقمندان فارسي زبان قرار گيرد.